De Hemelpaort is een Limburgstalige soap die inmiddels al bijna twintig jaar geleden verschenen is en indertijd op L1 te zien was. Enkele jaren geleden kwam ik in aanraking met deze serie via Youtube, waar echter maar een paar afleveringen te vinden waren. Aangegrepen als ik was heb ik rondgemaild op zoek naar de rest; L1 had de banden niet meer, het bedrijf zelf kon ik niet bereiken. Uiteindelijk vond een vriend van me het eerste en enige seizoen in DVD-vorm op Marktplaats, van een stel dat schreef dat "ze het niet konden verstaan". Hij heeft deze gekocht en geupload op Youtube, zodat iedereen er gratis van kan genieten.
De Hemelpaort is een belangrijk Limburgs cultureel artefact, en het is duidelijk dat de makers een diepe liefde en kennis hadden van 's Heuvellandse cultuur. De castleden spreken elk verschillende plaatselijke varianten van het Limburgs (dat geen standaardvorm kent) en er is duidelijk gekozen om meer archaïsche gezegdes en woorden in de dialoog te laten terugkomen, ook al klopt de continuïteit niet helemaal (Maastrichtse ouders wiens kinderen 'boers' spreken). Het verhaal speelt zich af in een fictief dorp waar het fictieve café de Hemelpaort ligt, waarschijnlijk als een knipoog naar het chauvinisme dat Limburgers kunnen hebben over hun geboorteplaats. Het werkelijke café ligt in Beek en heeft een andere naam.
Ik wil jullie graag kennis laten maken met de Limburgse cultuur aan de hand van een aantal scherpe voorbeelden uit de serie.
Assimilatiedrang
Een van de hoofdpersonages is Rick Beckers, een Limburgse muzikant die in "het Noorden" is doorgebroken met zijn muziek. Hij doet een beetje denken aan Hank Moody uit Californication qua persoonlijkheid. In de eerste aflevering zien we hem terugkeren naar zijn geboortedorp, maar onderweg wordt de weg verspert door een kudde koeien en een boer [10:33]. Rick roept of hij de koeien wil verplaatsen en de boer steekt een verhaal af in het Limburgs. Rick reageert geïrriteerd, "En in normaal Nederlands?". De boer herkent hem echter als de zoon van Mia en Wim, en snauwt, "kun jij geen plat Limburgs meer?". Later blijkt dat het een geheim is dat de beroemde Rick uit een Limburgs dorp komt, een geheim dat hij koste wat kost verborgen wil houden.
Dit is uit het leven gegrepen. Veel Limburgers ontwikkelen schaamte omdat ze belachelijk worden gemaakt vanwege hun accent als ze in Nederland wonen. Als ze vervolgens terugkeren naar het moederland weigeren ze om nog langer Limburgs te spreken omdat dat "gênant" is. In feite zijn de mensen die zichzelf zo verloochenen degenen die gênant zijn. Walgelijk. Ik zal sterven aan het kruis voordat ik stop met mijn moedertaal te spreken.
De Hollander
Fiona is de vriendin en manager van Rick Beckers, en ze is duidelijk bedoelt als stand-in voor "de Hollander", een soort vleesgeworden psychologisch stereotype dat in de geest van de Limburger leeft. De Randstedelijke persoon met harde G en afstandelijke, nuchtere levenshouding, de vreemdeling die de Limburgse cultuur en gebruiken niet begrijpt en de idyllle binnendringt. Ze is een soort Heathcliff uit Wuthering Heights, zonder de occulte en folkloristische overtonen die dat personage heeft. Op een bepaald moment vertrekt ze weer naar het Noorden, waarbij ze, zonder sarcasme of vijandigheid zegt, "ik zou graag nog wat langer van het Limburgse leven genieten, maar in Amsterdam gaat je tent failliet als je de hele dag koffie drinkt". De Limburgers gaan beleefd met haar om, maar het is duidelijk dat er een niet te ontkennen afstand is tussen hen en haar. In onderstaande video zien we het soort felle reacties dat dit stereotype, ingebeeld en overtrokken als het is, kan opwekken.
Het Kerkraads
Het Kerkraads is strikt gezien geen 'echt' Limburgs. Limburgs is een Nederfrankische taal, en het Kerkraads is Noord-middel Frankisch. Het lijkt veel meer op het Duits, waar het ook gesproken wordt, in Aken bijvoobeeld in een nog Duitsere variant (Öcher-platt). Dit heeft er voor gezorgd dat sommige Limburgers een beetje neerkijken op het Kerkraads of het belachelijk vinden. Een ander herkenbaar aspect van het Kerkraads, namelijk dat veel "g"-klanken in een "j" veranderen, draagt hier ongetwijfeld aan bij.
In de serie komt dit terug in de dynamiek tussen Fleur en de nieuwe Kerkraadse vriendin van haar geweduwde vader, die ze niet mag. Wanneer ze uitgenodigd wordt voor een glas champagne confronteert ze haar vader met haar weggelopen zus [13:25], die ze onlangs nog gezien had. Ze hebben een kort gesprek en Fleur wenst haar vader's vriendin snauwend toe dat het "jans jemütlich" ("gans gemütlich", heel gezellig) wordt in hun nieuwe huis. Later zitten ze aan de ontbijttafel en vraagt Fleur haar vader of ze haar zus nog gezien heeft. "Waoveur zou 'ch dat doon?" (Waarom zou ik dat doen?). Fleur: "joa, waoveur zou se? 't is nur dien dochter", zegt ze, terwijl ze zich naar de vriendin draait en uitdagend kijkt. Het uit het Duits afkomstige "nur" komt niet voor in de andere Limburgse dialecten, dit is duidellijk weer een steek onder water naar de nieuwe vriendin van haar vader.
Disclaimer: ik ben volledig pro-Kerkraads, het is een prachtige taal, en ik keur het kinderachtige gedrag van Fleur ten zeerste af.
***
Goed, dat was het eigenlijk wel. Je kunt de serie hier kijken als je Limburgs verstaat. Het is belangrijk dat we onze taal blijven spreken en niet laten uitsterven, en televisie zoals dit draagt daar aan bij. Dank aan alle makers!
