Pius XII en de vernietiging van de joden. Dirk Verhofstadt

Pius XII en de vernietiging van de joden

Dirk Verhofstadt

In zijn nieuwste boek 'Pius XII en de vernietiging van de joden' probeert Dirk Verhofstadt een beeld te schetsen van een van de meest controversiele pausen uit de geschiedenis, Pius XII. Dit was de paus die de katholieke kerk door de Tweede Wereldoorlog heeft geloodst. Hoewel het pontificaat van Pius XII (geboren als Eugenio Pacelli) pas begon aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog, is het toch belangrijk om te weten wat zijn motieven waren. Pacelli was immers de pauselijke nuntius in Duitsland vanaf 1933. Hierdoor, en doordat de nazi-partij vanaf 1933 aan de macht was in Duitsland, begint het betoog al in 1933. Verhofstadt schetst het beeld dat sinds het uitkomen van het toneelstuk Der Stellvertreter in 1963 de wetenschappelijke discussie woedt tussen voor- en tegenstanders van Pius XII over het handelen voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Verhofstadt probeert een overzichtelijke analyse te maken tussen deze partijen en hun argumenten op hun merites te beoordelen.

Verhofstadt beschrijft in zijn boek niet alleen het handelen van Pius XII/Pacelli maar tevens het handelen van de hoge (zowel katholiek als in iets beperktere mate protestantse) geestelijken in nazi-Duitsland. Dit omdat de persoonlijke geschriften van Pius XII voor een groot deel niet worden opengesteld voor het wetenschappelijk onderzoek. Hierdoor kan men de indruk hebben dat de titel ietwat misleidend is. Verhofstadt toont echter overtuigend aan dat Pius XII van bepaalde sleutelmomenten geweten moet hebben.

Het onderzoek van Verhofstadt concentreert zich rond die sleutelmomenten. Hierbij laat hij zowel voor- als tegenstanders aan het woord over hun analyse van het handelen van Pius XII. Verhofstadt laat zien dat gedurende de gehele machtsperiode van Hitler de voorganger van Pacelli meer heeft gedaan (hoewel nog steeds weinig) tegen het opkomend antisemitisme. Over de bank genomen concludeert hij dat Pius XII, áls hij zijn afkeuring liet blijken, dit veelal was bij vervolging van Katholieke burgers, al aanzienlijk minder vaak bij vervolging van gedoopte Joden, en zo goed als nooit bij gewone Joden. De argumenten waarmee dit vaak wordt gebillijkt, 'afkeuring heeft geen zin', of erger, 'afkeuring heeft een contraproductief effect', worden van tafel geveegd door een vergelijking te maken met Aktion T4. Dit was het nazistische beleidsdeel dat verantwoordelijk was voor de euthanasie van lichamelijk of geestelijk gehandicapten. Hitler was, in tegenstelling tot wat vaker gedacht wordt, wel degelijk ontvankelijk voor signalen van de publieke opinie.

Ook wordt kort een beeld geschetst van de beoordeling van de wat minder bekende Oost-Europese regimes door Katholieke geestelijken. Zo wordt kort ingegaan op de marjonettenregimes van priester-president Piso van Slowakije, de Ustasa in Kroatie en de bloedbaden door de Katholieke pijlkruisers in Hongarije.

Tevens komen beknopt de gevolgen na de Tweede Wereldoorlog aan bod. De actieve hulp die hoge Katholieke geestelijken boden aan prominente nazis om te ontsnappen naar Argentinie, beter bekend als de rattenlijn wordt besproken. Evenzo de reacties vanuit de Katholieke kerk op de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog, en de instructies vanuit Rome hoe men om diende te gaan met Joodse oorlogswezen die bij Katholieke pleegouders werden ondergebracht.

Al met al schetst Verhofstadt een uitgebreid beeld van de rol van de Katholieke kerk tijdens de Tweede Wereldoorlog in nazistisch Europa. De vraag dringt zich meteen op in hoeverre het boek van Verhofstadt vergelijkbaar is met het boek van David Kertzer, 'The Popes against the Jews.' De overeenkomst tussen beide boeken is dat ze beiden de invloed van de hoge Katholieke geestelijken onderzoeken met betrekking tot het antisemitisme. Tevens kan worden gesteld dat ze elkaar qua opvattingen goed aanvullen. Toch zijn er ook belangrijke verschillen. Kertzer concentreert zich meer op beinvloeding door de geestelijken op de bevolking in de verschillende Katholieke landen (Frankrijk, Italie, Polen, Duitsland, Oostenrijk), terwijl Verhofstadt zich meer richt op de reacties van de Katholieke geestelijken nazi-Duitsland en de gebieden in oostelijke richting waarmee nazi-Duitsland een pact had. Hierdoor ontstaat een geringe inhoudelijke overlap, maar de aanvulling die Verhofstadt schetst is van grote waarde. Voor de mensen die geinteresseerd zijn in het Katholieke antisemitisme is dit boek een goede aanvulling op het net zo goede boek van Kertzer, kortom, een aanrader!

Sararje. 27-10-2008